Cách Làm Tranh Sơn Mài | Dụng Cụ – Nguyên Liệu – Quy Trình

Chỉ cần là người đam mê hội họa thì ai cũng đều biết tới dòng tranh sơn mài, nhưng để có thể thấu hiểu được dụng ý của người nghệ sĩ và giá trị của tác phẩm nghệ thuật sơn mài bằng nhãn quan nghệ thuật thì còn phải hiểu sâu hơn về chất liệu cũng như cách làm tranh sơn mài truyền thống. Xuyên suốt dòng chảy nghệ thuật hiện đại đương đại Việt Nam, tranh sơn mài là một trong số những dòng tranh truyền thống đã được khẳng định và công nhận bởi giá trị nghệ thuật cao. Với quá trình thực hiện phức tạp đòi hỏi sự công phu, kỹ thuật tỉ mỉ cũng như nguồn nguyên liệu tự nhiên từ đơn giản tới cao cấp, dù trải qua nhiều thập kỷ những tranh sơn mài vẫn giữ được sự bền đẹp với thời gian.

Dụng Cụ Làm Tranh Sơn Mài

Cùng với sự phát triển trong nghề làm tranh sơn mài và những tiến bộ trong kỹ thuật và quy trình thực hiện tác phẩm sơn mài, dụng cụ để tạo nên bức tranh nghệ thuật sơn mài cũng đã có những sự thay đổi nhất định để trở nên phù hợp với yêu cầu của thời đại cũng như bản thân người họa sĩ..

Tuy nhiên những dụng cụ cơ bản cần thiết trong quy trình vẽ tranh nghệ thuật sơn mài vẫn được sử dụng bao gồm: bộ thép chéo, bộ thép phẳng, giấy ráp nước, giấy ráp khô, bút tỉa, bút phất bạc, dao, búa, đá mài,…

• Giấy ráp: giấy ráp hay còn có tên gọi khác là giấy nhám được dùng để đánh va với tấm gỗ nhằm tránh xước và tạo độ mịn. Giấy nhám được sử dụng xuyên suốt trong hầu hết các bước nhằm góp phần thể hiện hiệu ứng tạo ra từ nguyên liệu được sử dụng
• Bộ mo, bộ thép: có hai loại mo được sử dụng trong quy trình làm tranh sơn mài là bộ mo chéo và bộ mo thẳng. Một bộ mo sẽ bao gồm nhiều miếng to nhỏ tùy kích cỡ nhằm phục vụ cho nhu cầu thể hiện của nghệ sĩ. Bộ mo được dùng để phết đều lớp sơn lên bề mặt của tấm gỗ.
• Dao, búa, vải… là các dụng cụ không thể thiếu trong hoàn thiện quá trình biến tấm gỗ thành một bức vóc trước khi đưa tới tay nghệ nhân.
• Bút tỉa, bút phất bạc,… được người họa sĩ dùng để đi các nét vẽ nhằm thể hiện dụng ý nghệ thuật của bản thân hoặc tạo hiệu ứng với chất liệu mình mong muốn.

Tùy thuộc vào nguyên liệu sử dụng để tạo ra tác phẩm sơn mài mà người họa sĩ sẽ chọn cho mình những loại bút khác nhau. Ví dụ với quy trình thực hiện tác phẩm sơn mài sử dụng nguyên liệu từ bạc sẽ sử dụng bút phất bạc để đắp hoặc phủi bụi bạc,…

Nguyên Liệu Làm Tranh Sơn Mài

Không chỉ đơn thuần là tác phẩm mang tính chất nghệ thuật thuần túy, tranh sơn mài còn là kết quả của sự nghiên cứu, sáng tạo của các nghệ nhân trong việc sử dụng kỹ thuật nhằm kết hợp các nguyên liệu tự nhiên trong cuộc sống từ đơn giản tới cao cấp để tạo ra hiệu ứng bất ngờ thông qua màu sắc và chất liệu.Trong nền hội họa đương đại Việt Nam, chất liệu dùng trong quy trình thực hiện tác phẩm sơn mài được coi là độc đáo cũng như đắt đỏ bậc nhất.

Sơn Làm Tranh Sơn Mài

Chất sơn được sử dụng là nhựa của cây sơn ta, có màu trắng đục và rất khó khai thác. Sơn ta đóng vai trò như một loại chất kết dính, khi kết hợp với các chất liệu khác như vàng, bạc quỳ, vỏ trứng, vỏ trai,… vẫn đem lại sự hài hòa, tạo hiệu ứng nhằm tôn lên vẻ đẹp tự nhiên của nguyên liệu. Bên cạnh sơn ta, dầu trẩu, dầu trám, nhựa thông và nhựa dó… cũng được dùng trong quy trình thực hiện tác phẩm sơn mài. Hiện nay, do sự phụ thuộc vào yếu tố thời tiết cũng như những ảnh hưởng không tốt của sơn ta tới người sử dụng, người họa sĩ có xu hướng chuyển qua dùng sơn Nhật để thay thế trong quy trình thực hiện tác phẩm sơn mài.

Màu Làm Tranh Sơn Mài

Dòng tranh vẽ nghệ thuật sơn mài truyền thống thường có hai màu cơ bản là cánh gián đen và cánh gián đỏ. Hai loại màu này được tạo ra từ khoáng chất vô cơ, không bi phân hủy hay hao mòn trước thời gian và ánh sáng.

Các Nguyên Liệu & Vật Liệu Làm Tranh Sơn Mài

• Các nguyên liệu từ bạc: bạc thếp, bạc xay, bạc dán,…
• Các nguyên liệu từ vàng: vàng cựu, vàng thếp,…
• Chất liệu đến từ thiên nhiên: vỏ trai, vỏ trứng, vỏ ốc, bột điệp,…

Xem thêm: Tranh sơn mài nghệ thuật độc bản

Cách Làm Tranh Sơn Mài

Tranh sơn mài là một loại tranh nghệ thuật truyền thống, được chế tác qua nhiều công đoạn tỉ mỉ để tạo nên một tác phẩm bền đẹp, có chiều sâu. Dưới đây là các bước cơ bản trong quá trình làm tranh sơn mài:

Bước 1: Tạo Vóc Cho Tranh Sơn Mài

Vóc là tấm nền của bức tranh, quyết định độ bền và chất lượng tác phẩm. Quá trình tạo vóc bao gồm nhiều công đoạn nhỏ như sau:

• Xẻ gỗ: Gỗ sồi, gỗ ván hoặc tre nứa được xẻ theo kích thước phù hợp, xử lý độ ẩm và keo kết dính.
• Gắn: Dùng hỗn hợp sơn sống và bột mùn cưa để trét các vết nứt, lõm trên bề mặt gỗ.
• Thảo sơn: Quét một lớp sơn sống pha loãng giúp chống ẩm, tăng độ bền.
• Đánh vải: Phủ một lớp vải sô lên bề mặt gỗ, quét sơn sống để tăng độ chắc chắn, hạn chế cong vênh.
• Bó: Trộn đất sét, bột mùn cưa và sơn sống, miết đều lên bề mặt gỗ tạo lớp nền chắc chắn.
• Hom: Dùng đất phù sa trộn sơn sống để làm phẳng bề mặt, lặp lại nhiều lần để đạt độ mịn cao nhất.
• Lót: Phủ một lớp sơn sống lên bề mặt gỗ, mài nước để tạo độ phẳng hoàn hảo.
• Kẹt vét: Dùng hỗn hợp sơn loãng hơn để làm phẳng các lỗ nhỏ li ti trên bề mặt vóc.
• Thí: Phủ lớp sơn chín (sơn then hoặc sơn cánh gián) để tạo nền màu sắc cho tranh.
• Mài: Dùng giấy ráp và nước để mài bề mặt vóc, giúp tranh có độ phẳng tuyệt đối, chuẩn bị cho quá trình vẽ.

Mất khoảng 20-30 ngày để hoàn thiện một bức vóc tranh sơn mài đạt tiêu chuẩn.

Bước 2: Lên Tranh & Đi Nét Tranh Sơn Mài

Sau khi bức vóc hoàn thiện, họa sĩ tiến hành vẽ tranh bằng các lớp sơn đặc trưng của sơn mài:

• Phác thảo: Dùng phấn trắng vẽ bố cục lên tấm vóc.
• Lên màu: Sử dụng sơn chín để tạo lớp nền, kết dính các vật liệu như vỏ trứng, vỏ ốc, vàng, bạc…
• Đi nét: Dùng nét bút khéo léo để hoàn thiện các chi tiết và phối màu hợp lý.
• Phủ bảo vệ: Dùng sơn cánh gián trộn dầu hỏa, quét một lớp bảo vệ giúp màu sắc bền đẹp theo thời gian.

Bước 3: Mài Tranh và Hoàn Thiện Tác Phẩm

Mài là công đoạn quan trọng nhất, quyết định chất lượng và chiều sâu của tranh sơn mài:

• Mài cắt lớp: Sử dụng giấy ráp và nước để mài dần từng lớp sơn, làm lộ ra các lớp màu bên dưới.
• Kiểm soát độ sâu: Nếu mài quá tay, lớp sơn có thể mất đi, nếu mài chưa tới, hiệu ứng mong muốn chưa đạt được.
• Hoàn thiện: Đảm bảo các lớp sơn, vàng, bạc… xuất hiện hài hòa theo ý đồ nghệ thuật.

Sau khi hoàn tất quá trình mài, bức tranh sẽ được đánh bóng và phủ bảo vệ lần cuối để sẵn sàng trưng bày.

Để tác phẩm sơn mài giữ được độ bền và đẹp với thời gian, người họa sĩ sẽ pha sơn kết hợp từ cánh gián loãng và bột mùn cưa, sau đó dùng vải miết cho chặt vào giữa và phủ đều, tiếp đó thực hiện thao tác thoát tranh bằng cách dùng tay rửa sao cho lớp sơn bám chắc vào bề mặt tạo ra một lớp phủ cực mỏng, trong suốt.
Bước cuối cùng sau khi mài là rửa sạch và đánh bóng bức tranh sơn mài bằng lòng bàn tay hoặc tóc rối. Khi nhiệt độ cao sẽ xuất hiện từ ma sát với tranh giúp lớp sơn tựa một lớp phủ trong suốt như gương, giúp mặt tranh bền và rắn chắc hơn.

Một tác phẩm tranh sơn mài hoàn thiện cần trải qua nhiều giai đoạn từ bước làm vóc tranh cho tới giai đoạn mài với hàng chục các lớp sơn và những lượt mài khác nhau, kéo dài xuyên suốt từ khoảng 4 cho tới 6 tháng hay thậm chí là lên đến nhiều năm trời. Có lẽ cũng chính vì quá trình phức tạp đòi hỏi sự công phu cùng kỹ thuật làm tranh tỉ mỉ, kỹ lưỡng mà những tác phẩm sơn mài vẫn luôn bền đẹp và được đánh giá cao về giá trị nghệ thuật dù trải qua nhiều thập kỷ.